لە ماوەی چەند مانگێکدا هەسارەی زەوی رووبەڕووی شەپۆلە گەرمایەکی بەهێز لە سەرتاسەری جیهان بوویەوە، بەو پێیەش مانگی تەمموزی ساڵی رابردوو بە گەرمترین مانگ لە مێژووی کەشناسیدا تۆمارکرا. هاوکات، لە ساڵی ٢٠٢٣دا تۆمارەکانی پلەی گەرمی لە وڵاتانی جیهاندا پلەیەکی پێوانەییان تۆمارکرد و مەترسی لەسەر ژیانی هاوڵاتیان دروستکرد. بۆ ئەو مەبەستەش زانایانی کەشناسی هۆکاری ئەو گەرمایە بۆ تەقینەوەی گڕکانێک لە زەریای هێمندا دەگەڕێننەوە.

رۆژنامەیەکی زانستی بڵاویکردەوە، زانایانی ئەمریکا چارەسەرێکی نوێیان بۆ نەخۆشی شێرپەنجە دۆزیوەتەوە کە خانە شێرپەنجەییەکان بەبێ زیان گەیاندن بە خانەکانی دیکە لەناودەبات.

بڕیارە هندستان کەشتییەکی ئاسمانی بە ناوی 'ئادیتیا-ل١' بۆ لێکۆڵینەوە لە خۆر رەوانەی بۆشایی ئاسمان بکات، ئەمەش پاش هەفتەیەک لە نیشتنەوەی کەشتی ئاسمانی ئەو وڵاتە دێت بەسەرکەوتوویی لەسەر ڕووی جەمسەری باشووری مانگ بەمەبەستی لێکۆڵینەوە لە بوونی ئاو لەو ناوچەیەدا.

دەزگای ناسا رایگەیاند، ئەمشەو دیاردەی مانگی شین بەدی دەکرێت و مانگ بە شێوەیەکی گەورەتر و درەوشاوەتر دەردەکەوێت و تاوەکو کاتەکانی بەرەبەیانی بەو شێوەیە دەبێت.

لە کۆتایی ئەم هەفتەیەدا دیمەنێکی دەگمەنی مانگی زەوی لە ئاسماندا کە بە "مانگی شین" ناسراوە روودەدات و مانگ بە شێوەیەکی گەورەتر و درەوشاوەتر بەدی دەکرێت.

دوای سەدەیەک لەناوچوونیان گورگەکان لە باکور و باکوری رۆژئاوای ئەڵمانیا دەرکەوتوونەتەوە و شوانکارانی ئەو ناوچانە بە شێوەیەکی زیاتر رووبەڕوویان دەبنەوە و ژمارەی گورگ لە ماوەی ١٠ ساڵی رابردوو لەو وڵاتە شەش هێندە زیادی کردووە.

پسپۆرانی تەندروستیی هۆشداریی بە خەڵکی دەدەن لە کاتی هەستکردن بە ئازاری شان پشتگوێی نەخەن، ئەگەری هەیە ئاماژە بێت بۆ گرفتی تەندروستیی مەترسیدار.

زانایانی فەلەکناسی بە بەکارهێنانی تەلیسکۆپی ئاسمانی جەیمس وێب وێنەی دیاردەیەکی نوێی تەمەئەستێرەی بازنەییان لە بۆشاییدا بڵاوکردەوە.

بەرزترین پلەى گەرما لەسەر زەوی لە بەسڕە تۆمار کراوە کە ٤٩ پلە و نیوە و سارد ترین ناوچەش دەکەوێتە کیشوەرى ئەنتارەکتیکاوە کە بە پلەى -٩٨ پلەى سەدى تۆمار کراوە.

دامەزراوەى بۆشایی ئاسمانی چین چەند کەشتییەکی ئاسمانی تایبەتی ئامادە کردووە و بە نیازە تاوەکو ساڵى ٢٠٣٠ بیاننێرێتە بۆشایی ئاسمان و سەر مانگ.

ئیلۆن مەسک بڕیاریداوە کۆمپانیایەکی نوێی تایبەت بە زیرەکی دەستکرد دابمەزرێنێت.

ئیدارەی خۆراک و دەرمانی ویلایەتە یەکگرتوەکانى ئەمەریکا لە رۆژی پێنجشەممە، رەزامەندیداوە لەسەر بەکارهێنانی دەرمانی Leqembi بۆ نەخۆشانی زەهایمەر و ئەوەش بۆ یەکەمین جارە ئەو دەرمانە بەرهەم دەهێنرێت.

توێژینەوەیەکی نوێی ژینگەیی ئەنجامدراوە و باس لەوەدەکات، داڕووخانی سیستەمی ژینگەی لەوە زووتر روودەدات کە چاوەڕوان دەکرا و نەوەی داهاتوو ناتوانن دارستانەکانی ئەمازۆن ببینن.

گەردونناسان پێشبینی دەکەن، رۆژی شەممەی داهاتوو پێنج لە هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆر لە تەنیشت یەکەوە ریز ببن و دەتوانرێت دوانیان بە چاوی ئاسایی ببینرێت.

سێ کەشتیوانی چینی دوای گەشتێکی ٩ کاتژمێری و مانەوەیان بۆ ماوەی شەش مانگ لە بۆشایی ئاسمان گەڕانەوە سەر زەوی و لە بیابانێکی چینیدا نیشتنەوە.

ئاژانسی ئاسایشی روسیا، ویلایەتە یەکگرتوەکان تۆمەتبار دەکات بە بەکارهێنانی بەرهەمەکانی ئەپڵ بۆ سیخوڕی کردن.

زۆر کەس لە جیهاندا هەست بەوە دەکەن کە مانگی ئایار لە تەواوی ساڵدا درێژترین مانگە و هەندێکیان بە مانگی "کابوس" ناوی دەهێنن ئەوەش بەهۆی ئەوەی بە بەردەوامی مانگی ئایار ٣١ رۆژە.

نەخۆشی دەردەشا "داء الملوک" بە نەخۆشی دەوڵەمەندەکان ناسراوە و زۆرجار پەیوەندی بە خواردنی قورسەوە هەیە کە گۆشتە.

شارەزایانی تەندروستی رێنمایی دەدەنە خەڵکی کە تا دەتوانرێت لە خواردنەوە گازییەکان دووربکەونەوە، چونکە زیانیان هەیە بۆ تەندروستی، جەختیشدەکەنەوە کە لەگەڵ سێ خواردن و خواردنەوە نەخورێتەوە چونکە زیانەکەی زیاتر دەبێت.

زانایان و ئەو کەساسنەی حەز بە بینینی دیاردە گەردوونی دەکەن لە ٢١ و ٢٢ـی ئەم مانگە چاوەڕێی تێپەڕبوونی نەیزەکێک دەکەن کە ٥٠ هەزار ساڵە لە نزیک زەویدا تێنەپەڕیوە.

ئەسپرین بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرێت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەوکردنی سووک تا مامناوەند، هەروەها بە ژەمە کەمەکان (٧٥ میلیگرام ڕۆژانە) بەکاردێت بۆ کەمکردنەوەی ئەگەری جەڵتەی مێشک و جەڵتەی دڵ، ئەم ژەمە کاریگەری ئازارشکێنی نییە، هەرچەندە هەندێک کات دەبێت ئاگاداری خواردنی ببیت

ئامێری بوومەلەرزەناسیی ناسا، "InSight" توانی هێمای دەنگی ئەو نەیزەکانە تۆمار بکات کە لە مەریخ کەوتوونەتە خوارەوە.

پسپۆرێکی بواری دەروناسی رایگەیاند، کابوسی شەوانە هێمای شەرانگێزی سەرکوتکراو یان خەمۆکیە.

چاوگێکی تەندروستی رایگەیاند، چەند زانایەکی پزیشکی لە سەنتەری "میمۆریال سلون و کیترینگ" تایبەت نەخۆشییەکانی شێرپەنجە لە ئەمریکا توێژینەوەیان لەسەر جۆرێک پشکنینی خوێن کردووە کە پێی دەوترێت "گالیری" و بەکاردێت بۆ دیاریکردنی خانە شێرپەنجەییەکانی جەستە لە ناویاندا شێرپەنجەی مەمک و سییەکان و گورچیلە. دەشڵێت، "پشکنینی خوێنەکە سەرکەتوو بووە لە دیاریکردنی ٣٥ جۆری شێرپەنجە".

مانگی دەستکردی نوێی فەرمانگەی بۆشایی ئاسمان و فڕۆکەوانیی ئەمریکا 'ناسا' کە چاودێری مانگ دەکات دەستی بە گەشتەکەی بۆ سەر مانگ كرد.

تیمێکی گەردوونناسی رایانگەیاند، تەلیسکۆبی هابڵ لە کاتی چاودێریکردنی ناوچەیەکی رێی کاکێشان کونێکی رەشی گەڕۆکی لەو ناوچەیە دۆزیوەتەوە.

زانایانی شوێنەوارناسی کەنەدا رایانگەیاند، بێچووە مامۆسێکی مۆمیاکراوییان لەناوچەی کۆندایک لە باکوری کەنەدا دۆزیوەتەوە.

بەگوێرەی توێژینەوەیەکی زانستی ئەو پیاوانەی توشی شێرپەنجەی پرۆستات بوون، زیاتر لە هەر کەسێک ئەگەری توشبوونیان بە جەڵتەی خوێن لێدەکرێت.

زانایانی ئەمریکی توانیویانە سەرکەوتووبن لە گەڕاندنەوەی ژیان بۆ هەردوو چاوی کەسێکی مردوو، ئەمەش بە یەکەم هەنگاو دادەنرێت بۆ ئەگەری گێڕانەوەی کۆمەڵێک شت بۆ مێشکی کەسانی مردوو لە داهاتوودا.

توژینەوەیەکی بەڕیتانی دەریخستووە کە پیاسەی خێرا( هەروەلە) کردن بەشێوەی رۆژانە دەتوانێت خانەکانی جەستە بۆ ماوەیەکی درێژتر بە تەندروستی بهێڵێتەوە و کاریگەری دەبێت لەسەر درێژکردنی تەمەنی مرۆڤ.

بەهۆی ئەوەی جەستەی رۆژوەوانان لە مانگی رەمەزاندا بە رۆتینێکی خواردنی دیاریکراو راهاتووە، ئەگەر لە یەکەم رۆژی جەژندا ئاگاداری سیستمی خواردنیان نەبن ئەوا ئەگەری هەیە تووشی تێكچوونی کرداری هەرس و تەنانەت ژەهراویبوون و سکچوونیش ببن.

جەستەی مرۆڤ کاتژمێرێکی ناوخۆیی هەیە بۆ خەوتن و هەستان لە خەو، کاتێک کە خۆر هەڵدێت تیشکی رووناکی یارمەتی جەستەمان دەدات بۆ رژاندنی ئەو هۆرمۆنانەی کە بەرپرسن لە خەبەربوونەوە بەڵام رووناککەرەوە دەستکردەکان ئەو سوڕە تێکدەدەن و دەبنە هۆی پچراندنی خەوێکی ئارام کە پێویستە بۆ تەندروستی.

لە کاتێکدا دەتوانیت خووی خواردنی باشتر دابنێیت بۆ کەمکردنەوەی مەترسی شێرپەنجە و لە هەمان کاتدا هەموو هەوڵی خۆت بدەیت بۆ خۆ بەدوورگرتن لەو خۆراکانەی کە بە نەخۆشییەوە بەستراون، لەگەڵ ئەوانەشدا "ڤیتامین E" دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ بەرزکردنەوەی توانای جەستە بۆ بەرگریکردن دژی شێپرەنجە.

کەمخوێنی یەکێکە لە گرفتە باوە تەندروستییەکان کە تیایدا جەستە ناتوانێت بە باشی خرۆکەی سور بەرهەمبهێنێت، لەئەنجامدا هۆکار دەبێت بۆ باش بڵاونەبوونەوەی ئۆکسجین لە جەستەدا.

رۆژنامەی گاردیان بڵاویکردەوە، زانایانی ویلایەتی ئیکوادۆری ئەمریکا جۆرێک گوڵ کە ناوی Gasteranthus extinctusە دوای ٤٠ ساڵ لە ونبونی لە دارستانەکانی ئەو ویلایەتەدا، دووبارە دەرکەوتووەتەوە.

ئاژانسی ناسا رایگەیاند، تەلیسکۆبی هابڵ توانی ژمارەیەکی نوێی پێوانەی تۆماربکات و وێنەی دورترین ئەستێرە لە زەویەوە بگرێت.

زانایان رایانگەیاند، لە لێکۆڵینەوەیەک کە لەسەر یەکەم تۆماری دەنگی سەر هەسارەی مەریخ کردویانە تووشی سەرسوڕمان بوون دوای ئەوەی بۆیان دەرکەوت جیاوازی هەیە لە گواستنەوەی دەنگەکان بەگوێرەی بەرزی و نزمی نۆتەکانیان.

پسپۆڕانی تەندروستی باسیان لەوەکردووە، وەرگرتنی دەرمانی پاراسیتۆڵ بەشێوەیەکی بەردەوام، ئەگەرەکانی مەترسی تووشبوون بە جەڵتەی مێشک و نەخۆشییەکانی دڵ زیاددەکات و کاریگەری هەیە لەسەر بەرزکردنەوەی فشاری خوێن.

گەردەلولێکی خۆری روو لە زەوی دەکات و چەندین رووداوی فەلەکی لەگەڵیدا روودەدەن و ئەگەری هەیە کێشە لە سەرچاوەکانی وزە و کارابادا دروست بکات لەسەر زەوی.

شارەزایەکی خۆراکی بەریتانیا رایگەیاند، هەریەك لە زەردەچەوە و دارچینی و جاترە تەمەن درێژدەکەن و مەترسییەکانى توشبوون بە نەخۆشییە درێژخایەنەکان و شێرپەنجە، کەمدەکەنەوە.

کەسانێکی زۆر لەوانەی کە کێشەی قەبزییان هەیە بەهۆی زۆر دانیشتن یان سیستمی خواردنی ناتەندروستەوە، بۆ ئەمەش دەتوانن سوود لە خواردنەوەی چای سینەمەکی ببینین.

ناوەندی کڵاوەی ئاسمانی گەردوونی روسی رایگەیاند، لە رێکەوتی ٦ بۆ ١٠ی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ دانیشتوانی سەزەوی بینەری دیاردەی نەیزەک بارین دەبن.

پاڤێل ئیسنبایڤ پزیشکی پسپۆڕی کەمکردنەوەی کێش رایگەیاند "هەندێک جار مرۆڤەکان بەهۆی سەرقاڵبوونیانەوە ناچارن لە ڕۆژێکدا یەک ژەم خواردن بخۆن، لە جیاتی سێ بۆ چوار ژەمی ئاسایی، ئەمەش کاریگەری و کارلێککردنی خۆی لەسەر جەستەی ئەو کەسانە بەجێدەهێڵێت".

ئاژانسی گەردونناسی ناسا لە تویتەر بڵاویکردەوە، ئەمڕۆ ئێوارە ئاسمان ساماڵ دەبێت و بەئاسانی هەسارەی موشتەری بەدیدەکرێت.

بەهێزبوونی سیستمی بەرگریی جەستە یارمەتیدەر دەبێت لە رێگریکردن لە چوونە ناوەوەی تەنی نامۆ بۆ ناو جەستە وەک بەکتریا و ڤایرۆسەکان، بەڵام تێکچوونی هۆکارە بۆ سەرهەڵدانی گرفتی تەندروستی لە جەستەدا وەک زوو توشبوون بە نەخۆشییە گوازراوەکان و درەنگ چاکبوونەوە.

کۆمپانیای بلۆ ئۆریجن-ی جیف بیزۆس، ملیاردێری جیهانی سکاڵایەکی دژی حکومەتی ئەمریکی تۆمارکردووە بەهۆی ئەنجامدانی گرێبەستێك لەگەڵ کۆمپانیای سپەیس ئێکس سەر بە ئیلۆن ماسك-ی رکابەری بۆ گەیاندنی مرۆڤەکان بۆ سەر مانگ.

زانایانی رووسیا بە ھاوبەشی لەگەڵ چەند زانایەکی ئەمەریکی رێگایەکیان بۆ دەستنیشانکردنی وەرگری لۆکۆترانیBLT١ ئاشکرا کرد کە لە پڕۆسەی ھەوکردن و سەرھەڵدانی نەخۆشیە گوازراوەکان و ھەستیاری و وەرەمەکاندا تێوەدەگلێت.

تیمێک لە زانایانی گەردوونناسی لە توێژینەوەیەکدا ئاشکرایانکرد، بۆیان دەرکەوتووە کونە رەشەکانی سەر رووی خۆر تیشکی ڕووناکی بڵاو دەکەنەوە، ئەمەش کاتێک گاز و ئەستێرەکانی دەوری خۆی بەکاردەهێنێت و دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی رووناکی و بەگوێرەی قەبارەکەیان گۆڕانکاری لە ئاستی رووناکییەکەیاندا دێتە کایەوە.

سەرۆکی پەیمانگای نیشتیمانى بۆ توێژینەوەى گەردونی و جیۆ فیزیایی لە وڵاتی میسر ڕایگەیاند، ئەو هەواڵانەی کە باس لە تەقینەوەی خۆری دەکەن کە بوەتە هۆی بەرزبونەوەی پلەکانی گەرما لە زۆربەی ناوچەکانی جیهان دوره لە ڕاستییەوە وهیچ بنەمایەکیشی نییه.