بەپێی ئامارەکانی رێکخراوی تەندروستی جیهانی، کۆکە مەیموونەکان لە نزیک دارستانە باراناوییە گەرمەکانی ناوەڕاست و رۆژئاوای ئەفریقا زۆرە، بەڵام لە نزیک ناوچە شارییەکان زیاتر بینراوە.

لویس بە رۆژنامەنووسانی وت، "ئەمە نەخۆشییەکی نوێ نییە و لەماوەی ٢٠ بۆ ٣٠ ساڵی رابردوودا سەریهەڵداوە، نەزانراو نییە، زۆر باش وەسف کراوە و پێدەچێت مەترسییەکە بۆ خەڵکی گشتی کەم بێت، چونکە دەزانین کە شێوازە سەرەکییەکانی گواستنەوە وەک لە ڕابردوودا باسکراوە بوون."

لە ئەمەریکا یەکەم حاڵەتی تووشبوون بە کۆکە مەیموون لە ساڵی ٢٠٢٢ لە نەخۆشێکدا دەستنیشانکرا کە لە نەخۆشخانەی ماساشوستس خەوێندرابوو کە بەم دواییە بە گواستنەوەی تایبەت گەشتی بۆ کەنەدا کردبوو.

بەپێی ئامارەکانی سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشییەکان، لە ساڵی ٢٠٢١دا دوو کەس کە لە نەیجیریاوە بۆ ئەمریکا گەشتیان دەکرد، تووشی نەخۆشییەکە بوون.

‏رێکخراوێکی دیکەش ئاماژەی بەوەکردووە، حاڵەتەکان لە ناوچەکانی تری جیهان جگە لە ئەفریقا بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندییان بە گەشتە نێودەوڵەتییەکان یان ئاژەڵە هاوردەکراوەکانەوە هەیە کە تووشی کۆکە بوون.

دکتۆر ڤیڤێک مورتی پزیشکی گشتی نەشتەرگەری ئەمریکی رۆژی پێنجشەممە لە بەرنامەی "ڕۆژی نوێ"ی کەناڵی سی ئێن ئێن رایگەیاند، چەندین حاڵەتی تووشبوون بە کۆکە مەیموونەکان لەنێو ئەو کەسانەدا بوون کە هیچ گەشت و بەرکەوتنێکیان لەگەڵ کەسانی دیکەدا نەزانراوە، بەڵام هیچ هۆکارێک نییە بۆ زەنگ لێدان.

مورتی وتی: لەم کاتەدا نامانەوێت خەڵک نیگەران بن. "ئەم ژمارانە هێشتا کەمن؛ ئێمە دەمانەوێت خەڵک ئاگاداری نیشانەکان بن و ئەگەر هەر نیگەرانییەکیان هەبوو دەستیان بگاتە پزیشکەکەیان."

نیشانە سەرەتاییەکانی نەخۆشی کۆکە مەیموونەکان چین؟

‏CDC دەڵێت، ماوەی نەخۆشییەکە نزیکەی حەوت بۆ ١٤ رۆژە و نیشانە سەرەتاییەکان بەشێوەیەکی گشتی هاوشێوەی ئەنفلۆنزا دەبن، وەک تا، لەرز، ماندووبوون، سەرئێشە و لاوازبوونی ماسولکەکان، دواتر ئاوسانی گرێ لیمفاوییەکان دەبێت، کە یارمەتی جەستە دەدات بەرەنگاریی هەوکردن و نەخۆشییەکە ببێتەوە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، تایبەتمەندییەک کە هەوکردن بە کۆکە مەیموون لە کۆکە جیا دەکاتەوە، گەشەکردنی ئاوسانی گرێ لیمفاوییەکانە و دواتر پەڵەیەکی بەربڵاو لەسەر دەموچاو و جەستە دێتە ئاراوە، لەوانە ناو دەم و لەسەر کفنی دەست و بنی پێیەکان.

کۆکە ئازاربەخش و بەرزبووەکان مرواری و پڕن لە شلە، زۆرجار بە بازنەی سوور دەورە دراون.

ئاماژەی بەوەشکردووە، دواجار برینەکان لە ماوەی دوو بۆ سێ هەفتەدا تووشی چەوری دەبن و چارەسەر دەبن.

دکتۆر جۆن بروکس، بەڕێوەبەری پزیشکی بەشی خۆپاراستن لە ئایدز لە سی دی سی رۆژی دووشەممە لە کۆنگرەیەکی هەواڵیدا وتی، "لە هەندێک حاڵەتدا، لە قۆناغە سەرەتاییەکانی نەخۆشییەکەدا، پەڵەکە زیاتر لە ناوچەی کۆئەندامی زاوزێ و دەوروبەری کۆئەندامی زاوزێ بووە".

باسی لەوەشکردووە، لە هەندێک حاڵەتدا برینی کۆم یان کۆئەندامی زاوزێی بەرهەم هێناوە کە لە نەخۆشیەکانی دیکەی وەک هێرسیس یان کۆکە یان سفلیس دەچێت.

برۆکس دەشڵێت، "بەشێکی بەرچاو لە حاڵەتەکان لە بڵاوبوونەوەی ئێستا لە نێوان پیاوانی هاوڕەگەزباز و دووڕەگەزدا بینراوە، بەڵام بە هیچ شێوەیەک مەترسییەکانی ئێستای بەرکەوتن بە کۆکە مەیموونەکان تەنیا بۆ کۆمەڵگەی هاوڕەگەزباز و دووڕەگەزبازەکان لە ئەمریکا نییە."

بەگشتی، مەترسی کۆکە مەیموونەکان مامناوەندە بۆ ئەو کەسانەی کە چەندین هاوبەشی سێکسیان هەیە و بۆ دانیشتوانی فراوانتر نزمە، بەپێی راپۆرتێکی هەڵسەنگاندنی مەترسی خێرا کە رۆژی دووشەممە لەلایەن سەنتەری ئەوروپی بۆ خۆپاراستن و کۆنترۆڵکردنی نەخۆشیەوە بڵاوکراوەتەوە، بەڵام کۆکە مەیموونەکان بە نەخۆشییەکی سێکسی نازانرێت.

کۆکە مەیموونەکان چۆن بڵاودەبێتەوە؟

شارەزایان دەڵێن، بۆ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆکە مەیموونەکان پێویستە بەرکەوتنی نزیک لەگەڵ کەسێکی تووشبوودا هەبێت.

نیل مابۆت، سەرۆکی کەسی لە بواری نەخۆشی بەرگری لە قوتابخانەی ڤێتێرنەری زانکۆی ئەدینبۆرگ لە سکۆتلەندا، لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، تووشبوون دەتوانێت دوای بەرکەوتنی "پێستی شکاو، پەردەی چڵکدار، دڵۆپە کۆئەندامی هەناسەدان، شلەی تووشبوو بە کەتان یان تەنانەت بەرکەوتن لەگەڵ کەتانێکی پیسبوو" پەرەبسێنێت .

دکتۆر مایکل سکینەر کە لە فاکەڵتی پزیشکییە لە بەشی نەخۆشییە تووشبووەکان لە کۆلێژی ئیمپریال دەڵێت، "کاتێک برینەکان چاک بوونەتەوە، دەتوانرێت چەقۆکان 'کە لەوانەیە هەڵگری ڤایرۆسی تووشکەر بن' وەک تۆز بڕێژرێت، کە دەکرێت هەناسە بدرێت".

CDC دەشڵێت، گواستنەوە لە نێوان مرۆڤەکاندا دەتوانێت لە ڕێگەی دڵۆپە گەورەکانی کۆئەندامی هەناسەوە ڕووبدات، و لەبەر ئەوەی ئەم جۆرە دڵۆپانە بە شێوەیەکی گشتی تەنها چەند پێیەک دەڕۆن، "پێویستە بەرکەوتنی درێژخایەنی ڕووبەڕوو هەبێت". بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، ئەمەش کارمەندانی چاودێری تەندروستی و ئەندامانی ماڵ کە چاودێری کەسێک دەکەن یان لەگەڵیدا دەژین کە چالاکانە تووش بووە، دەخاتە مەترسی زیاترەوە.

هەروەها کۆکە کە لە ساڵی ١٩٨٠ لە سەرانسەری جیهاندا بنبڕکرا، بە پلەی یەکەم بەهۆی بەرکەوتنی ڕاستەوخۆ و درێژخایەنی ڕووبەڕووی نێوان مرۆڤەکان بڵاوبووەوە، هەروەها ئەو شتانەی کە بەهۆی شلەی تووشبووەوە پیس بوون، وەک جێگەی نوستن یان جل و بەرگ.

دکتۆر پاریتۆش پراساد، بەڕێوەبەری یەکەی نەخۆشییە زۆر تووشبووەکان لە سەنتەری پزیشکی زانکۆی ڕۆچێستەر دەڵێت: "نەخۆشانی کۆکە هەر کە برینیان هەبووە تووشی نەخۆشی بوون ڤایرۆسەکە بڵاودەکەنەوە هەرچەندە دڵۆپەکان لەگەڵ کۆکە یان پژمین. ئەوان بە درمی مانەوە تا برینەکانیان چارەسەر دەبن". لە نیویۆرک.

بەڵام بە پشتبەستن بە زانیارییە مێژووییە بەردەستەکان، پێدەچێت کۆکە مەیموونەکان کەمتر درمی بێت لە چاو کۆکە.

مایکل هێد، هاوکارێکی باڵای توێژینەوە لە بواری تەندروستیدا دەڵێت: "کۆکە مەیموون دەتوانێت هەوکردنێکی جددی بێت، ڕێژەی مردن بەم جۆرە ڤایرۆسی کۆکە مەیموونەکان لە پەتاکانی دیکەدا نزیکەی 1% بووە. زۆرجار ئەمانە لە شوێنە کەم داهاتەکاندان و دەستڕاگەیشتن بە چاودێری تەندروستی سنووردارە". تەندروستی جیهانی لە زانکۆی ساوسهامپتۆن لە بەریتانیا. تا ئێستا هیچ حاڵەتێکی گیانلەدەستدان بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە تۆمارنەکراوە.

بەڵام لە وڵاتانی پێشکەوتوودا، "زۆر نائاسایی دەبێت لە هەر پەتایەکدا لە مشتێک حاڵەت زیاتر ببینین، هەروەها ئاستی گواستنەوە بە شێوەی (کۆڤید) نابینین".

بەپێی ئامارەکانی CDC، دەرمانی تەعقیمکەری باوی ماڵان دەتوانێت ڤایرۆسی کۆکە مەیموونەکان لەناوببات.

وەرگیران لەزمانی گینگلیزی لە وێپسایتی ئەمریکیCNN بۆ زمانی کوردی سابیری سەندیکا.