گرنگی هاوسەنگی هێزی هەرێمی بۆ هەرێمی کوردستان

4884 جار خوێندراوەتەوە

دوای کشانەوەی ڕژێمی بەعس (نظام البعث) لە هەرێمی کوردستان و ڕاپەڕینی بەهاری سالی ۱۹۹۱ و دروسبتوونی یەکەمین کابینەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سالی ۱۹۹۲، هەول درا بابەتی ڕاگرتنی بالانسی هێز هەرێمی ببێت بە یەکێك لە بنەماکانی هێزی جیۆپۆلۆتیکی هەرێمی کوردستان. بەلام بەهۆی دەستپێکردنی شەڕی ناوەخۆ لە نیسانی سالی ۱۹۹٤ تاکو کۆتایی سالی ۱۹۹۷ نەتوانرا بالانسی هێز بە ئاڕاستەی دروستکردنی هێزێکی نیشتمانی بۆ هەرێمی کوردستان دروستبکرێت، ئەمەش بەهۆی دابەشبوونی زۆنی سەوز و زەرد بەسەر ولاتانی ئیقلیمی. بەلام دوای ئەوەی ئەمریکیەکان و هاوپەیمانەکانی لە سەرەتایی سالی ۲۰۰۳ دەستیان کرد بە ئامادەکردنی هێرشی سەربازی بۆ سەر ڕژێمی بەعس. ئەمریکیەکان و هاوپەیمانان ڕۆلێکی باشیان گێڕا لە دروستکردن و چەسپاندنی واقیعی بالانسی هێز the Balance of power، هەر چەندە هەر لە سەرەتاوە ئەمریکیەکان لەگەل ئەوە نەبوون کە پارتی و یەکێتی ڕاستەوخۆ ببن بە نفوزی تورکی یان ئێرانی، بەلام دژایەتی ئەوەشیان نەدەکرد کە بالانسی هێزی ڕانەگرن لە نێوان ولاتانی ئیقلیمی Regional countries، بەتایبەتیش تورکیا و ئێران!

دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسیش لە نیسانی سالی ۲۰۰۳ و دامەزراندنی ئەنجومەنی حوکم عێراقی (مجلس الحكم العراقي) لە بەغدا و بەشداریکردنی هێزە سیاسیەکان لەم ئەنجومەنە ئەمریکیەکان بە ناڕاستەوخۆ دژایەتی ئەوەیان نەکرد کە دوو هێزەکەی هەرێم بالانس ڕا نەگرن لەنێوان تاران و ئەنقەرە. هەر ئەمەش وایکرد دوای سالی ۲۰۰٥ یەکێك لە بنەماکانی هێزی جیۆستراتیژی و جیۆپۆلۆتیکی هەرێمی کوردستان بریتی بێت لە ڕاگرتنی بالانسی هێز، چونکە پێگەی جوگرافیەی سیاسی هەرێمی کوردستان Political Geography of the Kurdistan Region بەجۆرێکە، کە بەبێ ڕاگرتنی بالانسی هێز زۆر ئەستەمە بتوانێت جیۆئاسایشی Geosecurity خۆی بپارێزێت. هەرچەندە لە واقیعیدا پاراستنی پڕنسیپی بالانس هێز کارێکی ئاسان نیە لە پڕۆسەی سیاسی شوێنێکی وەکو هەرێمی کوردستان Kurdistan Region. بەلام ئەوەندەش ئەستەم نیە کە نەتوانرێت دروست بکرێت. بەلکو تەنیا ئیرادەیێکی نیشتمانی و ستراتیژی نیشتمانی پێویستە! نەک ئیرادەی حیزبی و بەرژەوەندی شەخسی!

هەر چەندە پاراستنی شەراکەتی بالانسی هێز لە هەرێمی کوردستان تاکو پێش ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی ۲۵ ئەیلولی سالی ۲۰۱۷. تاکو ڕادەیێکی زۆر بوونی هەبوو، هەرچەندە شەڕی داعش کاریگەریێکی نەرێنی دروست کرد. بەلام دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم و لێەوتەکانی. ڕۆژ دوای ڕۆژ پاراستنی بالانسی هێزی ئیقلیمی بەرەو لاوازی ڕۆیشت. بەتایبەتیش دوای ئەوەی ململانێی حیزبایەتی و زەقبوونەوەی زۆنی سەوز و زۆنی زەرد زیندو کرایەوە، وە شەراکەتی پاراستنی بالانسی هێز وەکو بنەمایێکی هێزی جیۆپۆلۆتیکی بەرەو لاوازیی ڕۆیشت. بەتایبەتیش دوای زیادبوونی هێرشە درۆنیەکانی دەولەتی تورک لەسەر کوردستان و فشارە سیاسی و سەربازیەکانی ئێران لەسەر هەرێم. ئەمەش وایکردووە بالانسی هێز لە بنەمای لە نەخشەی جیۆستراتیژیGeostratigic map حوکمڕانی هەرێم بەرەو لاوازی و نەمان بچێت. کاتێكش لەپال لاوازبوونی بنەماکانی تری هێزی جیۆستراتیژی هەرێم، بالانسی هێزیش وەکو بنەمایێکی هێزی جیۆپۆلۆتیکیش کاریگەری خۆی لە دەست دەدات و پەیوەندیە شەخسی و حیزبیەکان دەبنە بنەمای پاراستنی بالانسی هێز. ئەمەش جگە لە دابەشبوونی جیۆسیاسی هیچی تر بەدەستەوە نادات!

دوای دەستپێکردنی شەڕی ئۆکڕانیا لە شوباتی سالی ۲۰۲۲ و نەمانی فۆکەسی ئەمریکا لەسەر ئەم ناوچەیە و بەهێزبوونی هەژموونی تورکیا و کۆماری ئیسلامی ئێران لە ناوچەکە و هەبوونی قەیرانی جۆراو جۆر لە ئاستی ناوەخۆی هەرێمی کوردستان. هەروەها دوای ئەوەش لە سالی ۲۰۲۳ پارسەنگ و هەژموونی حیزبی زۆر زیاتر دەرکەوت بەسەر کۆی پڕوسەی سیاسی The political prosess. ئەمەش ڕۆژ دوای ڕۆژ لێکەوتەکانی لەسەر کۆی پڕۆسەی سیاسی هەرێمی کوردستان دەر دەخات، بەتایبەتیش لایەنی سیاسی، ئەمنی و ئابووری. بۆیە پێویستە لێرە لەسەر ئەوە بوەستین و پرسیار بکەین، کە ئایە بەبێ بوونی ڕاگرتنی بالانسی هێز. هەرێمی کوردستان دەتوانێت ئاسایشی سیاسی و ئاسایشی ئابووری خۆی بپارێزێت؟. ئایە ئەگەر پاراستنی بالانسی هێزی ئیقلیمی نەکرێتە بنەمای حکومڕانی هەرێم، سیناریۆکان scenarios چی دەبن بەسەر هەرێمی کوردستان؟. لە ئاستی کورت مەوداو و درێژ مەودا؟. ئایە هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ هێزێکی سیاسی هەیە کە بالانسی هێزی هەرێمی و نێودەولەتی ڕابگرێت؟!

دیارە وەلام دانەوەی ئەم سێ پرسیاری بەم شێووە وا ئاسان نیە، بەتایبەت لە کورتە نوسینێکی لەم شێوەیە بتوانرێت وەلامی بابەتی و زانستی بەدەستەوە بدات. بەڵام ئەوەی ڕوون و ئاشکرایە، وە لەسەر ئەرزی واقیعدا دەبیندرێت کە بەبێ بوونی پاراستنی بالانسی هێزی ئیقلیمی زۆر ئەستەمە بتوانرێت هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە بمێنێتەوە. بۆیە ئەگەر ستراتیژیەتی پاراستنی بالانسی هەرێم نەکرێتە پڕۆژەیێکی نیشتمانی حکومڕانی دامەزراوەیی، زۆر ئەستەمە هەرێم بتوانێت بنەماکانی ئاسایشی سیاسی، ئاسایشی ئابووری و جیۆکلتوری Geocltural بۆ خۆی دەستبەر بکات. هەروەها بە ڕا نەگرتنی بالانسی هێزی هەرێمی لە واقیعی هەرێمی کوردستان. هەرێمی کوردستان دەخاتە بەردەم کۆمەلێک سیناریۆی جیاواز کە هەر یەکێک لەم سیناریۆیانەش دیفاکتۆی هەرێم سەرەو ژێر دەکەن، بە مانایێکی تر هەرێم دابەشی دوو سەر زۆنی زۆر لاواز دەکات. یەکێک لە سیناریۆکانیش دروسبتبوونەوەی هەردووک زۆنی کۆنی جاران و دروستبوونی شەڕێکی وەکالەتدارە A proxy war لەسەر جوگرافیەی سیاسی هەرێم. لە هەمووشی مەترسیدارتر ئەوەیە کە بە کشانەوەی ئەمریکا، دیفاکتۆی جیۆستراتیژی هەرێمی کوردستان دابەش ببێت بەسەر دوو زۆن بەناوی زۆنی نفوزی ئێرانی و زۆنی نفوزی تورکی. هەرچەندە ئێستا بۆ وەها سیناریۆیێك دەرفەت و کەلێنی زۆر بوونیان هەیە!

هەروەها یەکێک لە سیناریۆکانی تری دوای کشانەوەی ئەمریکا و زیاد بوونی نفوزی ئیقلیمی لە ئەنجامی گەورە بوونی بۆشایی سیاسی، ئەمنی نیشتمانی و ڕانەگرتنی بالانسی هێزی هەرێمی واقعیی هەرێمی کوردستان دەخاتە دۆخی هەلوەشانەوەی دیفاکتۆی حکومڕانی هەرێمی کوردستان، هەرچەندە ئێستا هەموو ئەو پایانەی هەرێمی لەسەر بنیات نراوە بەرەو لاوازی ڕۆیشتووە. ئەوەی دۆخی هەرێمی کوردستانی هێشتۆتەوە تەنیا حالەتێکی کاتی و دەرزی موسکینەMuskan injection کە بە پینەو پەڕۆ لێک گرێدراوە. ئەمەش زۆر ئەستەمە بتوانێت تاکو سەر یان خالی کۆتایی گەشەی سیاسی و جیۆئیکۆنۆمیکیGeoeconomics بەردەوامی بکات، بەلکو کەوتۆتە سەر کات و گۆڕانی هاوکێشە سیاسی و ئەمنیەکانی ناوچەکە. بۆیە بەبێ ڕاگرتنی بالانسی هێزی هەرێمی بە ستراتیژیێکی نیشتمانی زۆر ئەستەمە، هەرێمی کوردستان لەسەر ئەرزی واقیع وەکو ئێستاش بمێنێتەوە. ئەم ستراتیژەش دەبێت بەر مەبنای مۆدیلێکی دیموکرات و شەفاف بێت لەسەر ئاستی دەزگای یاسادانان و دەزگای جێبەجێ کردن بێت. نەک ڕۆلی حیزب و بنەمالە و شەخس!

بەلام پرسیارە جەوهەریەکە لێرە دایە کە ئایە کام هێزی سیاسی دەتوانێت بالانسی هێزی هەرێمی و نێودەولەتی لە هەرێمی کوردستان بپارێزێت؟. ئێستا لە هەرێمی کوردستان زیاد لە ٤۰ هێزی سیاسی بوونیان هەیە کە مۆلەتی ڕسمیان هەیە بۆ ئەنجام دانی کاری سیاسی، بەلام هەموو ئەو هێزە سیاسیانەی دەرەوەی پارتی و یەکێتی لقێکن لەم دوو هێزە، وە ئەوانەی تریش بەشێکن لە هەژموونی هەرێمی کە خۆشیان بە ئاشکرا باسی دەکەن. جگە لە جولانەوەی نەوەی نوێ. بۆیە دەتوانین بلێین و پرسیار بکەین کە ئایە پارتی و یەکێتی و هێزەکانی تر کە ناتوانن بالانسی هێزی هەرێمی و نێودەولەتی ڕابگرن، چۆن جولانەوەی نەوەی نوێ دەتوانێت ئەم بالانسە ڕابگرێت؟. بە بڕوای من وەلامەکە ئاسانە، چونکە تاکو ئێستا ئەم هێزە وەکو هێزەکانی تری هەرێمی کوردستان نەبۆتە هێزێکی پڕۆکسی هەرێمی یان ناوەخۆی. بۆیە گرینگە جولانەوەی نەوەی نوێ بە پڕۆژەیێکی ستراتیژی گشتگیر و نیشتمانی کار لەسەر گرینگی ڕاگرتنی بالانسی هەرێمی و نێودەولەتی بکات لە هەرێمی کوردستان و بەغدا.