سۆسیۆلۆژیای كەلتور و زمان

2328 جار خوێندراوەتەوە

كەلتور لە وشەی كۆلێری لاتینیەوە هاتووە بە واتایی خزمەتكردنی خاك و بەدەوتهێنانی بەرهەمەكانی خاكەوە كە سورەتاكەی بۆ نیۆلۆتیك ئەگەرێتەوە كە سەرەتاكەی شۆڕشێكی زهنییە و دواجار سۆسیۆلۆژیای كەلتوریش پەیوەندی بە كەلتوری بنچینەییەوە هەیە، ئەو كەلتورەیە كەلە سەرەتای مرۆڤایەتیدا شوێنگرتەیەو تا مرۆڤ بونی هەبێت هەبوونی بەردەوامە، لە كەلتوری بەخێوكاری مرۆڤایەتی و شارستانییەوە كوردان بە هەبونی خۆیانەوە ڕۆڵێكی بەرچاویان بینیوەو كە لە شاخەكانەوە بۆ نێو شارەكان درێژەی هەبوەو هەر ئەمەشە كوردان نوێنەرایەتی ریشەیی و بنەڕەتی مرۆڤایەتیان كردوە، هەروەك چۆن زمان توخمی پێكهێنەری كۆمەڵگاو تاكە بەهان شێوەش كەلتورلەگەڵیدا هاوتەریبە بەتایبەتی لەسەردەمی كامڵبونی نیۆلۆتیك و دەركەوتنی شۆڕشی نیۆلۆتیك هاوشانی زمان بڵاو بۆتەوە، سۆسیۆلۆژیای كەلتور و زمان گەڕانەوە یاخود هەڵدانەوەی ئەو شوێنەیە كە بەها سەرەكییەكانی مرۆڤایەتی تێدا شاراوەیە، بۆیە سازدانی پەیوەندی سازدانی پەیوەندی و تێكەڵكردنی لەگەڵ زانستی جیهانی ئەمڕۆكە سەرلەنوێ خودی دەستەبەركردنی بونیادەكەیە، ئەمە گەڕانەوە نییە بۆ ڕابردو بەڵكو نیشاندانی نرخ و بەهای ئەو كەلتورەیە كە راستینەی مرۆڤایەتی تێدا ئەدۆزرێتەوە چون ڕابردوە كە هاوتەریبی كەلتورە، ئاشكرایە هەرجۆرە لە دابڕانێك لە زمان، دابڕانیشە لە كەلتور،چون كەلتور و زمان ڕاستەوخۆ پێكەوە بەستراونەتەوە و كەلتور ڕۆڵێكی گرنگی هەبوە لە سازدانی ژینگەی تایبەت بە زمان، بۆیە لەهەر سات و شوێنێك ئەم دوانە بەهێزەوە دەركەوتبن ناوەڕۆكێكی گەورەیان بۆ خۆیان دروست كردوە، چون دواجار هەر زمانیشە ئەتوانێ كەلتوری هاوبەش و توانستی هاوڵاتیبون و لە خاكێكی بەهێزدا بنیاد بنێت.

زمان یەكێكە لە توخمەكانی كەلتور و كەلتوریش یەكێكە لە پایەو لێكۆڵینەوە ئەتنرۆپۆلۆژییەكان، بۆیە زانای ئەڵمانیش پیتەر سلۆتەردایك لە پێناسەی زماندا ڕای وایە دابڕانی زمان لە كەلتور ژاوەژاوێكی بێمانایە ،ئاستی پێشكەوتویی زمان و كەلتور ئاستی پێشكەوتویی ژیانەو ئەو كۆمەڵگایەی زمانی بەدەست هێناوە بۆتە خاوەن بیانوە بەهێزەكەی لەدەستدانی زمان وكەلتور واتە توشبون بە ئاسیمیلاسیۆن، وەك ئەنجام كاتێك زمان و كەلتور لە دۆخێكی پەرەسەندن بێت واتە بە گوزارشت گەیشتون ،كەلتور و زمان پێكەوە ئەتوانن كۆمەڵگا بە ئاستێكی پێویستی واتا و دامەزراوەیی بگەیەنن و بیكەن بە خاوەن ناسنامەی بونی خۆی ،چون دوای پەرتەوازەیی كۆمەڵگا چیتر ناكرێ باس لە كەلتورەكەی بكرێ، زمان بنچینەی عەقڵە و پێكەوە لەگەڵ كەلتورناسنامەیەكی نەتەوایەتین و باڵاترین كەرەستەی شارستانین و كەرەستەیەكی كۆنی مرۆڤایەتین، زمان زانستێكە بۆ تێگەشتن و خوێندنەوەو شیكردنەوەی كەلتوری كۆمەڵگاو دیاردە كەلتورییەكانیش.

ئەنسرۆپۆجیای كەلتوریش لە شێواز و دابونەریتەكانی كۆمەڵگاو مرۆڤایەتی ئەكۆڵێتەوە كە ئەسنۆلۆجیاو ئەسنۆگرافیاو زانستی زمانەوانیشلە خۆ ئەگرێت كە گرنگییەكی زۆر بە شوێنەوار و بەراوردی كەلتورە جیاوزەكانی مرۆڤایەتی و كۆمەڵگا دەدەن.
سۆسیۆلۆژیای كەلتور و زمانی كوردی لە چاخەكانی سەرەتاو ناویندا لە سایەی بونیادی ئەتنیكی هەبونی خۆی پاراستوە سەرەڕای فشارە سیاسییەكانی چەندین بەرهەمی بۆ كەلتوری خۆی بەرهەم هێناوە بەڵام دواتر زمان و كەلتور خرایە دەرەوەی چوارچێوەی مۆدێرنیزمەوە و دەستیان كرد بە پێڕەوی میللیگەرایی بەڵام هەمیشە بەرخودانی نەتەوەیی لەگەڵ خۆیدا باوەری بۆ كەلتور و زمان گەڕاندۆتەوە و بەرخودانی پاراستن كەسەر لەنوێ هەوڵێكە بۆ لەدایك بونەوەو مانەوەی زمان و كەلتور، زمان وكەلتور ڕێگا لەبەردەم پێشكەوتویی پەیوەندییەكانی نەتەوە ئەكاتەوە، راستتر هەردوكیان دەبنە سەرەكیترین پەیوەندییەكانی نەتەوە ،چون هەمو پێشكەوتنێكی كەلتوری و زمانی لە جەستەیی گەلێك گرنگترە و ئەتوانرێ لەم ڕێگەیەوە بیسەلمێنن كە كوردان پێشكەوتوترین گەل وگروپی ئەتنیكین لە مێژوداو ببێتە یەكێك لە تەندروستترین پێڕەوەكان و هەردەم زمان وكەلتوربەهای چارەسەركاری و پێناسەییان بەرزبێت لەنێوململانێ ئەتنیكی و میللیگەرایی و نەتەوەییەكاندا ،چونكە هەمو نەتەوەیەك بە زمان وكەلتورەكەیەوە ئەتوانێت هێزی خۆی بە بنەما بگرێت.