ئەمڕۆ ١٩ی ئایار، ٣٠ ساڵ بەسەر یەکەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا تێدەپەڕێت، لەم یادەشدا هاوڵاتیان هێشتا ژیانیان جێگیر نییە و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانیان وەک پێویست بۆ دابین نەکراوە.
ئەمڕۆش ئینستیوتی پەی بۆ پهروهرده و گهشهپێدان کە رێكخراوێكی ناحكومیی كوردستانییە، لە یادی یەکەم هەڵبژاردنی کوردستاندا راپۆرتێکی لەبارەی چاودێری کارەکانی پەرلەمانەوە بڵاوکردەوە و نووسیویەتی، دەستەی سەرۆکایەتی پەرلەمان لە ماوەی یەکساڵدا ١٤٨ کاری کردووە کە ئەمانەن:
یەکەم: پێشوازیکردن
لە ١٣٢ کەسایەتی
دووەم: ١٦ سەردان
سێیەم: بڵاوکردنەوەی
٩٤ پەیام کە بریتین لە: ٥٩ پەیامی پیرۆزبایی، ٢٦ پرسەنامە، پێنج هاوخەمی.
ئینستیویەتەکە
باسی لەوەشکردووە، "لە ماوەی یەک ساڵدا ، لە ١ی ئازاری
٢٠٢١ تا ٢٨ شوباتی ٢٠٢٢ پەرلەمانی کوردستان تەنیا ٣١ دانیشتنی کردووە کۆی گشتیی ١٢٠
کاتژمێر و ٢١ خولەک لە کۆبونەوەدابوون لەو ٣١ کۆونەوەیە ، ٩٦ بڕگەی کار لە بەرنامەدابووە
و ٨٠ بڕگە جێبەجێکراوە و ١٦ بڕگەی دواخراوە.
مێژووی دامەزراندنی پەرلەمان و یەکەم هەڵبژاردن
بەهۆی ئەو دۆخە سیاسییەی لە ئەنجامی داگیرکردنی کوێت لەلایەن رژێمی پێشووی عێراقەوە دروستبوو، لەدوای ساڵی ١٩٩٠دا بۆ یهكهمجار بهرهى كوردستانى به پشتیوانى و بهشدارى هاوڵاتیانی كوردستان توانیان بهشێكى زۆرى خاكى كوردستانى عێراق، بهشارى كهركوكیشهوه رزگاربكهن.
دواتر، رژێمى سهدام
بهشێكى زۆرى شاره گهورهكانى كهركوك و سلێمانى و ههولێر و دهۆكى داگیركردهوه،
دواتریش کۆڕەو دروستبوو، کە بە چەندین هەزار خەڵک بەرەو ناوچه سنووریهكانى ئێران
و توركیا كۆچیان كرد و هێزى پێشمهرگه؛ هێزى پهلاماردهرى سوپاى عیراقیان تێك
شكاند. لەپاش ئەم رووداوانەش لهسهر پێشنیازى فهرهنسا و به پشتیوانى ئهمریكا و
بهریتانیا، ئهنجومهنى ئاسایشى نێودهولهتى بڕیارى ٦٨٨ى دهركرد، بههۆیهوه
ناوچهى (پهناگهى ئارام) بۆ خهڵكه ئاوارهبووهكهى ناوچه سنوریهكان، لهدژى
فڕینى فڕۆكهكانى سوپاى عێراقى له سهرووى هێلى پانى ٣٦ پله، بۆ پاراستنى گهلى
كوردستان دیاریكرا.
رووداوەکان
بەردەوام بوو و دواى شكست هێنانى گفتوگۆكانى نێوان بهرهى كوردستانى و رژێمى سهدام،
له ١٩٩١/١٠/٢٦، حكومهتى عێراق دهستى كرد بهكێشانهوهى دامودهزگا ئیداریهكان
لهناوچهكانى كوردستان. ئهمهش بۆشاییهكى یاسایى و ئیداریى دروستكرد، بهرهى
كوردستانى، بیرى لهدامهزراندنى سیستمێكى پهرلهمانى كردهوه، لهڕێى ئهنجامدانى
ههڵبژاردنێكى سهربهخۆى ئازادو دیموكراتیهوه.
بۆئهمهش لیژنهیهكى
تایبهتى له (١٥) كهس له حاكم و پارێزهرو مافپهروهران و نوێنهرانى لایهنه
سیاسیهكانى ناو بهرهى كوردستانى پێكهێنا، ئهم لیژنه تایبهتیهى پێكهات، دواى
ئهوهى چهند دانیشتنێكى لهماوهى نێوان ١٩٩١/١٢/٢٣ تاوهكو ١٩٩٢/١/٢٨ ئهنجامدا،
پڕۆژه یاسایهكیان پێشكهش بهسهركردایهتى سیاسى بهرهى كوردستانى كرد و لهرۆژى
١٩٩٢/٤/٢٨ لهلایهن بهرهوه بڕیارى لهسهردرا و بهناوى یاساى ژماره (١) بۆ
ساڵی١٩٩٢ یاساى ههڵبژاردنهكانى ئهنجومهنى نیشتمانى كوردستان – عیراق پهسهندكرا.
دواتریش لە ١٩ی
ئایاری ١٩٩٢ ههڵبژاردنهكانى پهرلهمان به بهشدارى نزیكهى یهك ملیۆن دهنگدهر
بەێوەچوو و بهپێى یاساى ههڵبژاردن ههر حزبێك دهبوایه ٪٧ی دهنگهكان بهدهست
بهێنێ بۆ ئهوهى كورسیهكى پهرلهمان مسۆگهر بكات.
ئێستاش پاش ٣٠
ساڵ لەوەی کورد بووەتە خاوەنی پەرلەمانی خۆی و نۆ کابینەی پەرلەمانیی؛ هێشتا دۆخی
هاوڵاتیان ناجێگیرە و بەدەر لە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، موچەشیان پێنادرێت.
هاوڵاتیانی
هەرێم سەرەڕای ئەوەی خاوەنی خاکێکن نەوت زۆرینەی داهاتیان دابیندەکات، بەڵام لە
وەرزی سەرماشدا نەوتی سپی ماڵانیان پێنادرێت. بەدەر لەوەی نرخی بەنزین و گاز لەسەر
هاوڵاتیان گرانکراوە، کە لەهەمان خاکی عێراقدا و لە شارەکانی دیکەی عێراق، نرخەکە
نزیک بە نیوهێندە کەمترە.
بەدەر لە نەبوونی
سوتەمەنی بۆ خۆگەرمکردنەوە لە وەرزی سەرمادا، هاوڵاتیان خزمەتگوزاری کارەبای
نیشتیمانیشیان وەک پێویست پێنادرێت، بەهۆی ئەوەی حکومەت باس لەوەدەکات توانای
بەرهەمهێنانی کارەبایان کەمرە لە بەکارهێنان، گرفتی نەبوونی هۆکاری خۆگەرمکردنەوە
لە وەرزی سەردمادا بووەتە گرفت بۆ هاوڵاتیان و تەنها لەمساڵدا پێنج کەس بەهۆی غازی
خەڵوزەوە گیانیان لەدەستداوە کە بەهۆی نەبوونی نەوتی سپی؛ ئاگریان بۆ
خۆگەرمکردنەوە بەکارهێناوە. بەدەر لەوەی لەکاتی بوونی کارەباشدا، بەشێکی ئەو
ئامێرە کارەباییانەی بۆ خۆ گەرمکردنەوە بەکاریدەهێنن، کوالێتیان نزمە و بەزوویی
توشی گڕگرتن دەبن.
بەدەر لەوانەش
گرفتی دابیننەکردنی ئاوی پاکی ماڵان لە زۆر ناوچەی کوردستاندا هەیە و هاوڵاتیان لە
وەرزی گەرمادا رووبەڕووی کەمئاوی و نەبوونی ئاو دەبنەوە، یاخود ئەو ئاوەی پێیان
دەدرێت رەنگی قاوەییە و بۆ خواردنەوە ناشێت، یاخود بۆنی هەیە.
لەپاڵ ئەو
گرفتانەش گرفی نەبوونی موچە بووەتە بەشێکی دیکەی گرفتەکانی رۆژانەی هاوڵاتیان و
حکومەتی هەرێم هێشتا نەیتوانیوە موچە و شایستە داراییەکانی فەرمانبەران و
موچەخۆران وەک پێویست دابین بکات، کە دابەشکردنی موچە مانگێک دەخایەنێت و
دوادەکەوێت، جگە لەوەی میکانیزمی دابەشکردنی موچە گونجاو نییە و تەنها مانگی ئازار
لەکای وەرگرتنی موچەی مانگی شوباتدا، پێنج خانەنشین لەسەرەی موچەدا گیانیان
لەدەستداوە.
هـ.ئـ