کیژان هۆڤترە مرۆڤ یان گیانەوەر؟ (مارک توین) بەرسڤى دەت (پشکا ئێکێ)

3052 جار خوێندراوەتەوە

هەمبەر تاوانێن ستەما سیاسى یا وەڵاتێ مە تاریکرى و یێن زۆردایا داگیرکەرێن جیران، دیسان یێن ژ ئەنجامێن بێفامی و جەهالەتا جڤاکێ مە د چەند ڕۆژەکێن کێمێن بووریدا، دەمێ ب خوینەکا سار و بێ خەم چەندین گیان هاتینە ژناڤبرن، هەتا دھێیە شەرێ داگیرخوازیێ (فلادیمیر بۆتین)ى ئاگرێ وێ ل سەر سەرێ وەڵات و هەڤوەڵاتیێن ئۆکرانیا هەلکرى و تەر و هشکان ب دۆزەخا حەزێن خوەیێن دیناتى دشەوتینن و هەتا بگەهیە وێ کۆشتارا دڕندانەیا وى تاوانبارێ ڕەگەزپەڕێسێ ئەمریکی، ئەوێ ل شارێ (بوفالو) سەر ب ویلایەتا (نیویورک)ڤە ل رۆژا شەمبیا چوویى بجهئانى و تێدا دەهـ کەس کرینە کت و چۆت و تەرمێن وان ل ڕاست و چەپێن خوەدا بەڵاڤکرین، گونەها وان ژى تەنها چونکى مرۆڤێن پیست ئەسمەر و ڕەش بوون. هەمبەر ڤێ هۆڤایەتیا چ دەهبێن گیانەوەرێن گۆشتخوار نا گەهنە دەرازینکا دڕندایەتى و دەهباتیا مرۆڤێ ب سەرداچووى و ژ ڕێ لاداى، ئەڤێ هەمیێ ئەز پاڵدام لێزڤڕینەک و خواندنەکێ ژبۆ فەلسەفا ڕۆناکبیر وێژەڤانێ ئەمریکیێ دبێژنێ: (Mark Twain مارک توین) بکین، یێ بەرنیاس ب بابێ ئەدەبێ ئەمریکى، دناڤبەرا سالێن 1835-1910 ژیایە.

باوەرناکم کەسێ وەکى ڕۆناکبیرێ ناڤهاتى ب وژدان و ب درۆستى ڕاستیا لایەنێ ڕەشتاریێ ڤى ئاڤراندەکێ ب مرۆڤ دهێتە نیاسین ڕاشکاوانە بەرچاڤ کربت، پەردە ل سەر وەحشیاتیا وى هاڤێتبت و شەرما ویا ڕەشا ل بەر ساهی ستێرا هێلاتبت، مارک توین د پەرتۆکا خوەدا یا بناڤبانگ: (The Damned Human Race- نژادێ مرۆڤى یێ نەفرەت لێ بارى) ب عەرەبى بناڤێ (الجنس البشري الملعون) هاتيە وەڕگێڕان، بیردۆزا (-Charles Darwin چارلز دارون)ـى ئەوا دبێژت: نژادێ مرۆڤى ژ مەیمینکێ بۆیە و هەر بەرەڤ پێشڤە چوویە هەتا بوویە مرۆڤ، ئەڤ هزرە بتوندى ژلایێ (توین)ـیڤە دهێتە ڕەتکرن، یا نڤیسەرێ ئەمریکى دبینت و دگەهینت ئەڤەیە: ئەگەر مرۆڤ ڕەهـ و نەسەبەکێ بگەهت گیانەوەران، هەلبەت ئەوێ پیس د قات و پەیسک و پلەیاندا هاتیە خوار هەتا گەهشتیە ڤى ئاستێ نزمێ بێ بهاییا کێم ڕەوشتیێ؛ هەتا بیە مرۆڤ، قەت نەوەکى (دارون) دیارکرى کو یێ ژ نزماتیا گیاناوەران پلەپلە بەرز و بلند بووى و ل دویماهیێ بوویە ئینسان!

ژ خواندنا پەرتووکا توینى بۆچۆنەکا تڕسناک خوەیا دبت؛ ئەوى باوەریەکا گومان نێزیک نابت هەیە: مرۆڤ ژ هەمى توخمێن دیتر ژ چێکریێن خۆدێ خرابتر و چەپەڵترە، ژبۆ ڤى باوەرى و قنیاتا خوە چەندین بەڵگەیان ب ڕێیا (پەيڕەوێ ئەزمۆنى – المنهج التجريبي) پێشچاڤ دکت.

دبێژت: من د ئەزمۆنا خوەیا درێژدا؛ یا (30) سالان د باغەکێ مەزنێ گیانەوراندا بۆراندى، من چەندین تاقیکرن ئەنجامدان، ژوانا جارەکێ من ئەژداهەیەکێ ماران ژ جۆرێ (ئەناکوندا) ئابلۆقەکر و چەندین ڕۆژان من برسیکر تا نێزیکێ مرنێ بووى، پاشان من ڕێک بۆ ڤەکر بچت ناڤ حەفت گۆلکێن ساڤادە، تشتێ من دیتى ئەوێ زیهایێ ماڕان تەنها یەک تێژک داعویرا، هەر شەشێن دیتر ب ساخ و سەلامەتێ هێلان و ڕێیا خوە گرت و ژ دەڤ وان چوو.

لێ مخابن د بەرامبەردا – مارک توین دبێژت – خانەدانەکێ (نۆبڵسەکێ) ئنگلیزى گۆتە هەڤالێن خوە دلێ من یێ دچتە گەشتەکا نێچیرێ، هەمیان ئێکسەر خوە پەیتکرن، چەکێن خوە هەلگرتن، بەرەڤ چۆلەکێڤە چوون، نە ڕاوەستان هەتا (72) گایێن کویڤى ب زولم و ستەم کوشتین، بەلێ ژبۆ خوارنێ تەنها ڕەهنەکێ ئێک ژوانان، بۆ خوە براژتن و خوارن، ئەو هەمى کەلەخێن گایان هێلانە ل جهێ وان و گەنی بوون و ڕزین.

بڕاستى پەرتووکا توینى ژبۆ خواندنێ زۆر باڵکێش و سەرنجکێشە، نەمازە دەمێ بەرانبەرکرنێ دکت؛ دناڤبەرا کریارا ژ هەمى کریاران خرابتر و ترسناکتر (کوشتنێ) یا گیانەوەرێن دەهبە ئەنجام ددن و یا زۆر جاران و ل هەمى جهـ و هەمى دەمان مرۆڤ بجهدئینن، کورتیا ڤەڕێژا بەراوردەکرا (توین)ـى ئەڤا بهێتە:

1ـ گیانەوەرێ دەهبە: تەنها دەمێ برسیبوونێ کوشتنێ ئەنجام ددن، وەکو ڕەوشەکا نيهاديا سرۆشتى، ئەوا گیانەوەر ل سەر وێ ژ لایێ ئاڤراندەرى (خودای)ـڤە هاتیە پڕۆگرامکرن، ئەبەد حەیوان وەکۆ مرۆڤى ب گێول و زەوق زۆر جاران گیانەوەران دکۆژن وەکى ل نێچیر و ل یاریێن بنچەنگانێ و زۆرانبازیا ل گەل گایان ل ئسپانیا و ل جهێن دیتر چێدبت.

ئەز دبێژم ئەڤە چنینە هەمبەر ئەوا هەر ژ کەڤندا و هەتا ئەڤرۆ مەزنە دەستهەڵاتێن زالمێن سادیزم کوشتاران ژ بۆ گێول و حەزێن خوەیێن ئەحمەقى ئەنجامداین و ئەنجام ددن، لێ نە ل گیانەوران، بەلکێ ل دژى گەل و مللەت و کۆمێن ئینسانان.

2- گیانەوەر خوەدەرخستنا ب ڕەشتى و وژدانێ و زەمیرى دەرنائێخت مینا مرۆڤى، یێ ڤێ چەندێ خوەیا دکت و هەمى کریارێت هەڤدژى وژدان و ڕەوشتى ئەنجام ددن تەنها مرۆڤن.

3- گیانەوەر دەمێ کریارەکا کوشتنێ دکت، هەلبەت نەک ب هۆشیارى (عەنوەعى) دکت، بەلکى وەکو خوەڕست (فیترە) وى کارى دکت، لێ مرۆڤ نەوەسایە، ب ئەقل و هوشیارى و ئەنقەست هەمى کارەسات و کۆشتاران پیڤەلەرز ل سەر ئەردى پەیدا دکت.

4- گیانەوەر قەت کەلا دلێ خوە شکاندن، دلهینکرن (تشفي) و كەرب و کینا ڕەش ل دەڤ وی نینە، تەنها ل دەمێ پێدڤى جەنگێ دبت، ئەو ژى پێناڤ تێربوونا زکى و ململانە و کێشەکێشیا ل سەر مان و نەمانێ شەرى دکن، لێ هەر زوى شەڕى ب داوى ژى دهینن، بەلێ لێ تەنها مرۆڤن دناڤا ڤى گەردۆنیدا دکەنە دلێن خوە، کینەکا ڕەشپیس هەل دگرن و ڤەمراندنا ئاگرێ هناڤان دکەنە ئارمانج و مەقسەد، مرۆڤن خوە لێکددن و کۆم دبن و ڕێکێ دەنە بەر خوە، دچنە شەر و جەنگ و کوشتارا براییێن خوەیێن مرۆڤ.

پاشان نڤێسەرێ مەیێ هێژا پرسیارەکا لۆژیکى دئازرینت و ئەو بخوە بەرسڤێ ژى دەتن: ئایا کێژان (مرۆڤ یان ژى گیانەوەر) ب ئەقل و مەعریفەتر و ب وژدانتر و ب ڕەوشترە، ژمنڤە خواندەڤان بەڕێز بەرسڤ زانى، هەوجە نینە سەرێ زێدە کێژ بکم.

بەلێ دا ئەز مافى بدەمە خوە؛ ئەز ژى پرسیارەکێ بکم: ئەرێ گەلۆ ئەگەر مارک توین تا نیڤا چەرخێ 21ێ ژیابا و هەردوو شەرێن جیهانى: یێ ئیکێ ئەوێ ل ساڵا 1914-1918 ڕویداى، زێدەتر 16 ملیون مرۆڤێن سەرباز و سڤیل ژ ئەنجامێن وێ هاتینە کوشتن، و جەنگا