هەڵبژاردنێن هەرێمێ و چارەنڤیس: پەیوەندیا دیالێکتیکی

1092 جار خوێندراوەتەوە

دیموکراسی، وەک سیستەمەکا هەڤدەم یا رێڤەبەریێ، رۆلەکێ بنیاتی د پێکهێنانا جڤاکەکێ ئازاد و دادپەروەر دا دلیزیت. هەڵبژاردن، وەک ستوینا سەرەکی یا ڤێ سیستەمێ، دبیتە ئامرازەکێ گرنگ ژ بۆ بدەستڤەئینانا گۆهۆرینێن بنەرەت د پێکهاتەیا دەسهەلاتێ دا.

ئەڤ پرۆسەیە نە تەنێ مافەکێ دەستووری یە، بەلکوو ئەرکەکێ نیشتیمانی یە ژی کوو هەر هاوەلاتیەک پێ رادبیت دا ببیتە بەشدارەکێ چالاک د ئاڤاکرنا داهاتوویا وەلاتی دا.

ئەڤ پرۆسەیە دهێلیت کو هەمی ئەکتەرێن سیاسی بهێنە بەرپرسیارکرن و نەچارکرن کو گرنگیێ بدەنە بەرژەوەندیێن گشتی، و پاراستنا ئازادیان، و سەربەخۆیا دامەزراوەیان، و دادپەروەری، و یەکپارچەیا نیشتمانی، زێدەباری رازیکرنا هاوەڵاتیان.

د چارچۆڤەیا ڤێ تێگەهشتنا کویر دا، دەنگدان دبیتە دەربرینەکا بلند یا هشیاریا سیاسی و پابەندبوونا هاوەلاتیان ب پاراستنا مافێن خۆ یێن دەستووری. ب رێیا ڤێ کریارا هەستیار، هاوەلاتی دبنە خوودانێن راستەقینە یێن بریارێن سیاسی و ئابووری یێن وەلاتی، و دشێن کارتێکرنەکا بەرچاڤ لسەر رەوشا گشتی یا جڤاکی بکەن.

هەروەها، گرنگیا پەیداکرنا بەرەیەکێ سێیێ یا بهێز لهەرێما مە، چ بو ناڤ دەسهەلاتێ دا بیت یان وەک ئۆپۆزسیۆنەکا کاریگەر، نابیت بهێتە کێمکرن. ئەڤ دینامیکا سیاسی دبیتە گەرەنتیەک ژ بۆ پاراستنا هەڤسەنگیێ د سیستەما سیاسی دا لکوردستانا مەدا و رێگریێ ل بەرامبەر هەر جۆرە مۆنۆپۆلکرنا دەسهەلاتێ دکەت.

لێ، دڤێت بهێتە دیارکرن کوو کێمگرتنا رۆلێ ئۆپۆزسیۆنێ، یان دیتنا وێ وەک هەرەشەیەک لسەر پرۆسەیا سیاسی، نیشانا نەگەهشتنەکێ یە د تێگەهشتنا بنەمایێن دەولەتداریا مۆدێرن دا. ئەڤ جۆرە هزرکرنە، ب گشتی، دمینیت د چارچۆڤەیا سیستەمێن کەڤن یێن رێڤەبەریێ دا و نەشێت بەرسڤا پێدڤیێن سەردەمێ بدەت.

دەمێ دەنگدەر دشێت ب دەنگێ خوە لایەنەکی ژ دەستهەڵاتێ دویربێخیت و بکەتە ئۆپۆزسیۆن، یان لایەنەکێ ئۆپۆزسیۆنێ بگەهینیتە دەستهەڵاتێ، وی دەمی ئەو مللەت دبیتە خودانێ راستەقینە یێ دەستهەڵاتێ.

ب ڤێ چەندێ، دیموکراسی دبیتە بنیاتێ سیستەما سیاسی و رێکەکا کاریگەر بۆ پاراستنا وەڵات، میللەت و داهاتوویەکا گەش بۆ وی خاک و نیشتیمانی.

د دۆخا هەرێما کوردستانێ دا، گرنگیا ڤێ هشیاریا سیاسی دبیتە پرسەکا ژیانی. و ئەڤرۆ ئەم کوردستانی دڤی دەمیدا پتر ژ هەر میللەتەک و وەڵاتەکێ پێویستی ڤێ هشیاریا سیاسینە.

ئێدی پێدڤیە تو وەک هاولاتی تە باوەری ب خوە هەبیت و گوهنەدەیە وان کەسێن کێمگرتنێ ب هشیاربوونا تە یا سیاسی دکەن.

هەر کەسێ بچویکترین لێکۆلینێ د دیرۆکا ڤێ هەرێمێ دا بکەت، دێ تێگەهیت کا وەک هاوەڵاتی چەوا سەرەڕای هەمی ئاستەنگان، تو شیای ب دەنگێ خۆ هەتا رادەیەکێ باش دەستهەڵاتێ سزا بدەی و چەندین ئۆپۆزسیۆنا ژی بگەهینیە پەرلەمان و دەستهەڵاتێ. هەروەسا تو شیای جارەکا دی ئەوان ئۆپۆزسیۆنا ژی سزا بدەی دەمێ وان دەستکر ب لیستکبازیێ و فرۆتنا دەنگێ تە ب چەند پۆست و پارەیان.

ئەڤرۆ، پتر ژ هەر دەمەکێ، هاوەڵاتی ئامادەتر و هشیارترە بۆ گوهۆرینێ. و شیان ژی یێن هەین کو جارەکا دی هەر لایەنەکێ سیاسی سزا بدەت یێن یاری ب دەنگ و ئیرادە و پاشەرۆژا وی کری یان دڤێت پێ بکەت.

ب دیتنا مە بێی ئەڤێ هشیاربوونا جەماوەری، دێ ئەڤ سیناریۆیێن خوارێ رویدەن پشتی هەلبژارتنا:

ئێک: گومان هەیە ئەگەر هەردوو پارتێن سەرەکی ب پلا ئێکێ و دووێ سەرکەفتن ئینان وەک هەر جار بێی کو بەرەیەکێ دی یێ بهێز بهێتە دهەڤرکییێ دا دگەل واندا، هەردوو لایەن لبەر ناکوکیێن دناڤبەرا واندا، دێ پەنایێ بەنە بەر سیاسەتا لیستکا دگەل ئەنجامێن هەلبژارتنان، بۆ بدەستڤەئینانا جهەکێ باشتر د ڤێ هاوکێشەیێدا. ئەڤ یەکە ژی دێ ب رێیا:

١. یان بگومانکرن د پاکیا پرۆسەیا هەلبژارتنێ دا، ل سەر بنگەهێ بەهانەیێن جۆراوجۆر، ژ وان بەهانەیا دەست وەردان دئەنجاماندا،و گازندە ل سەر نە یاسایی بوونا ئەنجامان.

٢. یان دێ پەنابرن بۆ رێککەفتنێن سیاسی چ برێیا ڤەدیتنەکا یاسایی یان حەتا نەیاسایی ژی بو بەلانس راگرتنا سەقفێ ژمارا کورسیان لگورەی شێوازێ رێکەفتنان دناڤبەرا وان لایەناندا ئەڤەژی بێ دەست وەردانێن عیراقی و هەرێمی ناهێنە کرن

دوو: ئەگەر هەردوو پارتێن سەرەکی ب پلا ئێکێ و دووێ سەرکەفتن ئینان وەک هەر جار بێی کو بەرەیەکێ دی یێ بهێز بهێتە دهەڤرکییێ دا دگەل واندا، و هەردوو لایەن د رازیبون لسەر ئەنجامان.

لوی دەمی هەولێن پێکئینانا حکومەتێ دناڤبەرا واندا یاسەرکەفتی نابیت و دێ دەمەکێ درێژ پێڤەچیت، نەدویرە دناڤبەرا ساڵەکێ و هەتا دوو سالان ژی ڤەکێشیت. ئەڤە ژی ژبەر چەند هۆکاران:

١. دێ دژواریا دابەشکرنا پۆستێن سەرەکی د ناڤبەرا هەردوو پارتان دا هەلدەت، بتایبەت ئەگەر ڤیا پێکڤە کابینا نوی پێکبینن لەبەر سووربونا پارتا یەکێتی ل سەر وەرگرتنا ئێک ژ هەردوو پۆستێن سەرەکی: سەرۆک وەزیران یان سەرۆکێ هەرێمێ. پێشبینی ژی دکەین کو پۆستێ دووێ بدەنێ، ژبەر کو پارتا دیموکرات دێ رەتکەت پۆستا ئێکێ بدەتە یەکێتی، بتایبەتی ئەگەر ژمارا کورسیێن وێ کێمتر بن ژ یێن پارتی دیموکراتی.

٢. بەلێ ئالۆزیێن دانا پۆستێ سەرۆکێ هەرێمێ بۆ پارتا یەکێتی ژی هەنە، چونکە پارتی دیموکرات، حەتا ئەگەر رازی بیت ژی، دێ مەرجا دانیت و دبینین ژی دێ پۆستا سەرۆکێ عیراقێ ژ پشکا یەکێتی د هاوکێشەیا سیاسی یا کوردی-عیراقی دا داخازکەت.

٣. بەلێ دهەماندەمدا دژواریا گەرەنتیکرنا پۆستا سەرۆکێ عیراقێ ژی هەیە، ژبەر کو:

أ. وەرگرتنا ڤێ پۆستێ گرێدایە ب ئەنجامێن هەلبژارتنێن عیراقێ یێن داهاتی.

ب. پێدڤی ب رێککەفتنێن سیاسی یێن ناڤخۆیی یێن عیراقی و هەرێمی هەیە.

ج. دبیت پێدڤی ب پێشکێشکرنا دەستبەردانێن مەزن ژ لایێ کوردی ڤە بۆ لایەنێن عیراقی و هەرێمی هەبیت.

د. حەتا ئەگەر پێک بێت ژی، دبیت پێدڤی ب نە کێمترین سالەک و نیڤا هەبیت.

سێ: پێشبینی دکەین هەردوو پارت چ لبەری ئان پشتی، هەولێن پێکئینانا حکومەتەکا هەڤپشک دناڤبەرا خودا ، و چ ب رێکبکەڤن یان نە، هەر ئێک ژ وان دێ هەول دەت کوتلەیەکا پەرلەمانی دگەل لایەنێن دی پێک بینیت، ئەڤ سیناریۆیە ژی دێ پتر ئالۆزی لێکەڤیت و دێ دەمەکێ درێژ پێڤێت و سەرکەفتن ژی مسوگەر نینە.

د ئەنجامێ ڤێ یەکی، پێشبینی دکەین ئەڤێن خارێ رویبدەن:

١. دێ پێکئنانا کابینا نوی بو دەمەکێ درێژ ڤەکێشیت و دێ داخاز هەبن بو دووبارەکرنا هەلبژارتنان ژبەر نەشیانا پێکئینانا حکومەتێ د ماوەیێ یاسایی یێ دیارکری دا.

٢. بەردەوامبوونا رەوشا نوکە بێی پێکئینانا حکومەتەکا نوی، دگەل پێشکێشکرنا بەهانەیێن یاسایی یان رێککەفتنێن سیاسی بۆ پاساودانا ڤێ هەلویستێ، وەک یا کو بەرێ ل عیراقێ رویدای.

٣. دێ چێترین بژاردە لدەف هەردوو پارتا بەنا برن بیت بو دوبارەبونا سیناریویا پێکئینانا ئیدارەیا کەرکوک و پارێزگارێ وێ، وەک دیفاکتویەک بو پێکئینانا کابینا داهاتی.

٤. حەتا ئەگەر حکومەت پێک بێت ژی، دێ ئەرکێن وێ د سنووردار بن ب دووبارەکرن و چەسپاندنا مۆدێلا ئیدارە یا نوکە یا هەرێمێ، دگەل بەردەوامکرنا دابەشکرنا دەڤەری.

٥. بەلێ ئەم مەترسیەکا گەلەک مەزنتر دبینین ئەگەر حکومەتا نوی ب هەر سەدەمەکێ نەهێتە پێکئینان. دێ هەولدان هەبن کو دەستهەلاتا حکومەتا بەغدا لسەر هەرێمێ بهێتە سەپاندن، چ ب رێکێن یاسایی و دەستووری بن، یان ب سەپاندنا ئەمرێ واقیع ، و چ وەک رێکارەکێ دەمکی، یان بو گوهورینا وێ بو بابەتەکێ هەمیشەیی، و چ ب رێککەفتنەکا ناڤخویی یا کوردی-عیراقی بیت، یان ژ لایێ ئالیێن دەرەکی ڤە بیت. یان ژلایێ رێککەفتنێن ناڤخوی یا کوردی- دەرەکی بیت.

٦. نەدویرە نەهشیاریا سیاسی ببیتە ئەگەرێ گوهۆرینا دابەشبوونا هەرێمێ ژ قۆناغا "دی فاکتۆ" (یا کوو ب ئەمرێ واقیع هاتیە سەپاندن) بەرەڤ قۆناغا "دی یووری" (یا کوو ب یاسایی هاتیە دانپێدان) خوجهبیت. ئەڤ یەکە دێ رێ خۆش کەت کوو پلانێن دەولەتێن دراوسێ یێن ژ بۆ تێکدانا ڤێ ئەزموونێ هاتینە دانان، بسەرکەڤن.

لێ چارەسەریا باشترین بۆ دەرباسبوون ژ ڤێ تەنگاڤیێ، دئێک ژڤان هەردوو چارەسەریادا دبینم:

١. سەرکەفتنا لایەنەکێ سێیێ ب پرانیا کورسیان.

٢. پێکئینانا کوتلەیەکا پەرلەمانی ژلایەنێن ئۆپۆزسیۆنێ کو خودان ژمارەکا تێر یا کورسیان بیت، بتایبەت لگورەی یاسایا عیراقێ ، کو کوتلەیا مەزن یا پشتی هەلبژارتنا دهێتە دیارکرن ، ئەوێ مافێ پیکئینانا حکومەتی یاهەی، نە یا پتر کورسی ئیناین دهەلبژارتناندا.

ئەوژی یان :

• بۆ پێکئینانا حکومەتێ ب تنێ، یان دگەل ئێک ژ هەردوو لایەنێن سەرەکی ، بمەرجێ وەرکرتنا پوستێن سەرەکی دکابینا داهاتیدا و دگەل دەست هەلاتێن خو یێن تمام.

• یان بو ئوپزسیونەکا بهێز دناڤا پەرلەمانیدا بو زێرەڤانیکرن وگڤاشتنا لسەر کارێ دەستهەلاتێ و بەرەف جهبەجهکرنا سەربەخوکرنا دەزگاو دامەزراوەیێن هەرێمێ.

د ئەنجام دا، هشیاریا سیاسی و بەشداریا چالاک د پرۆسەیا هەڵبژاردنێ دا، نە تەنێ مافەک ە، بەلکوو ئەرکەکێ نیشتیمانی و ئایینیە ژی. و ب تنێ ب رێیا بەشداریەکا هشیار و کاریگەر ژ لایێ دەنگدەران ڤە د پرۆسەیا هەڵبژاردنێ دا، دگەل تێگەهشتنا وان بۆ قەبارێ بەرپرسیاریا ل سەر ملێن وان، و پابەندبوونا وان ب نیەتەکا راستەقینە بۆ سەرخستنا گوهۆرینەکا ئاشتیانە و بنەرەتی ب رێیا ڤێ هشیاریێ، ئەو دشێین پاراستنا ناسنامەیا کوردستانی و بەرژەوەندیێن نیشتیمانی مسۆگەر بکەن، و رێ ل بەر پلانێن دەرەکی یێن ژ بۆ دابەشکرن و لاوازکرنا هەرێمێ بگرن.

هیڤیا مە ژخودێ ئەوە ڤی مللەتی بەرەف گورینێن ئاشتیانە ڤە ببەت و بپاریزیت.