پەیڤەک دەربارەى دبلوماتيکا كوردى!

2460 جار خوێندراوەتەوە

ئێک ژ بابەتێن گرنگ یێن کارێ سیاسی (دپلۆماتیکە)؛ ئەو تایێ زانستێ سیاسیە یێ پویتەى ب گۆتۆبێژێن نێڤدەولەتى و پەیوەندیێن دناڤبەرا وەڵاتاندا ددت؛ پیخەمەت پاراستنا بەرژەوەندیێن نەتەوەیى و چارەسەرکرنا هەر کێشەیەکا: ئابۆرى، سیاسى، ئالۆزیێن سنۆران...هتد.

ئەڤ کارە هەر ل گەل دەستپێکا چێبوونا دەولەتان پەیدابوویە، لێ جوداهیەکا زۆر مەزن د ناڤبەرا دبلۆماسیا ئەڤرۆ وەكو تێگەهـ و تیۆر و پراکتیک و ناڤبەرا دەستپێکا سەرهلدانا وێ د مێژوویا کەڤن کەڤن و سەردەمێن دویڤرا هەیە، ئەڤ زاراڤێ بابەتێ مە ل دۆر دگەرت (Diplomacy) بەریا زاینێ یەونانیان دارشتیە، فەیلەسۆف و نڤێسەرێ رۆمانیێ مەزن شیشرۆن یێ (ل سالێن ١٠٦-٤٣ پ.ز) ژیاى سەبارەت ڤى تێگەهێ سیاسى ئەوێ ژ پەیڤا دپلۆما "Diploma” ھاتیە وەرگرتن ڕامانا وێ دیاردکت : دپلۆما ئەو بەڵگە (دیکیۆمینتە)بوو یا ژ لایێ حاکم و دەستهەڵادارێن باژێران ژ بۆ هندەک کەسێن سیاسیێن تایبەت دەردکەفت، گۆرەى وێ بەلگەنامێ هندەک سەرگولى و ئیمتیاز ددانە هەلگرى، پاشێ رۆمانیان ب چەکا وەرپێچاى ناڤ کرن، چونکى ئەوان ئەو نڤێسارا فەرمى دپێچان، وەسا دیارە مینا گۆزەرنامێ (پاسپۆرتێ) بوو.

ل سالا ١٧٩٦ز ئێکەم جار زاراڤێ (Diplomcy) ل ئنگلتەرا ژ بۆ نوینەرێن دەولەتێن بیانى - ئەوێن نڤێسارێن پشپەستنێن حکۆمەتێن وان ڤێ هەین – بکارهات، ل سەردەمێ شۆرەشا فەرنسی ١٧٨٩ز، ژ بۆ وى کەسایەتیێ فەرمیێ گۆتۆپێژکەر (مفاوض) ب كاردئانین.

و بەرێ خوە بدێ ل ڤى سەردەمى گەهشتە کیڤە؟ نها ژ بۆ (رێیا دپلۆماتیک) (دپلۆماتگەریێ – السلك الدبلوماسي) دهێتە گۆتن، ئەڤ زارڤە د نۆکەدا ب کورتى بەحسێ: ئەرکێ سیاسیێ ڤان کەسایەتیانە: وەزیرێ دەرڤە "دپلۆماتیکێ یەکەم"، "سەرۆکێ دپلۆماتیکا دەولەتێ"، بالیۆز ، قونسل، هنارتى و شانديارێن دەولەتێ، نونێرن وێ ل وەلاتەکێ دن دهێتە گۆتن، دیسان ژ بۆ بزاڤ و لڤینێن دەرڤە یێن سەرۆکێن وەڵاتان ژ بۆ هندەک ئارمانجێن گشتى دهێتە زمان.

هیڤیە ب ڤێ پۆختەیێ تیشکەکا رۆناهیێ کەفتبت ل سەر سرۆشتێ کارێ سیاسیێ دپلۆماتیکى، ب ئاوایەکێ وەسا خواندەڤان ب کارت بەرامبەرکرنەکێ د ناڤبەرا وێنەیێ ڕاستیا ڤى جۆرێ سیاسەتێ وەکۆ تیۆر و بیردۆز دیسان وەکۆ پشکەک ژ زانستێ سیاسەتێ و ناڤبەرا دیمەنێن بزاڤێن هندەک مەزنە سەرکردەیێن سیاسیێن هەرێما کوردستانێ بکت.

دەمێ کتەکا سەرکێشێن کوردستانێ گەڕانێن مەکۆکى ژ بۆ وەڵاتێن دویر و نێزیک و هەڤسۆى دکن، فەرە ئەم ل هەردوو ڕەخان بنێرن و مێزە بکن، بەرێ خوە بدینە: وان ڤەڕێژ و بەرهەمێ ژ کارێ دپلۆماتیکیێ ڕاستەقینە یێ وەڵاتێن مرۆڤان دهێن، و پاشىێ یێ ژ بزاڤ و گەڕانا گرگرە سیاسیێن مە پەیدا دبن.

دەمێ بەرهەم دکەڤت پێشچاڤێن مرۆڤى وى دەمى ب تنێ مرۆڤ دکارت پێناسە و هەلسەنگاندەک ڕاست و تەمام ب وى کارێ بەرهەمداى بدت، هەر وەکى زانایێت لۆژیکى یێت عەرەب ئەڤ پەیڤا زێڕین بۆها گۆتین: ((الحکم على الشيء فرع عن تصوره- حوكمپێدان ب تشتەکێ چقەکە ژ ساوێرا وى)).

ب دیتنا من ژبۆ ناسکرن و دەستنیشانکرنێ (تەشخیصێ) هیچ نشتەرى و کەلاشتن ژ لاشێ کارێ سیاسیێ کوردیێ یێ دەرڤە پێ نەڤێت، هەما وەکى تاڤا هاڤینێ ل نیڤا ئەسمانێ ساهى یا دیارە، کا ماشەللا چ کارێ دبلۆماتیکە دهێتە کرن؟!

ئەرێ پرسیارەکا سادە و بەرى دا بکین: ئەو کریارا دپلۆماتیکی ئەوا چەندین جاران دۆبارەبووى چ جۆرە؟ ئەوا هەر جارەکێ ژى مە چاڤێن خوە ژ شەرمادا گرتین، دەمێ مە دیتى هەڤڕیێن سیاسیێن مە ل گەرین و درینێن (جەولات و صەولاتێن) وانێن صرف سیاسیدا عەیال و زاڕۆێن وانن، باشە ب چ سیفەت ئەو عەیالە د گەشتێن "دپلۆماتیکا کوردى" دهێنە دیتن؟ باشە ما کەسەک خوەدى سەربۆر و شارەزا نینە "بخێرا مریێن خوە" شیرەتەکێ، ئاگەهداریەکێ پێشکێش بکت؟!، سويند، خوە ئاغا عەشیرێن مە کوردان و یێن مللەتێن دیتر ژى ل سەردەمێن کەڤن و نوى، كاڤا ژ بۆ داویئنانا کێشەیێن مەزن و کارێن گشتى دچوون زۆمەکێ چەند کەسایەتیکا دا ب خوەرا بەن، لەوا دڤیا شارەزا و سیاسەتمەدارێن مە ئەڤێ ڕاستیێ خوەیا بکن: ژبلى ھەڤڕێبوون تەنھا ژنا سەرۆکێ دەولەتێ (خانما ئێکێ)بت، ڕێکا عەیالى دناڤا گەریان و سەرەدانێن دپلۆماتیکیدا نینە، ئەز بەحسێ دوناڵد ترامپى ناکم ئەو وەکى هاتیە گۆتن: (یجوز لە ما لا یجوز لغیره)، دەمێ ل ساڵا ٢٠١٧ چوویە سعودیێ دا وى وەڵاتى و گەلێ ویێ پاشڤەڕۆ لاو بدشۆت، (٥٠٠) ملیار دولار ژ تەشنتێن وان ڤەکرن، هەمى بەرامبەر هندەک سەفقێن چەکێ ئەمریکى بوون، یێن سعۆدیێ هەتا پێ نەشیاى کۆمەکا چەکداران مینا حۆسیێن یەمەنێ بشکێنت، وى دەمێ مامێ ترامپ کچەکا خۆیا جوان و ڕەند (ئیڤانکا) ب خوەڕا بربوو، ئەو چنینە، گەردەنا وى ئازا هەتا دەمێ پیڤازا!

ئەڤا مە بەحس ژێ کری دەربارەى سەرەدانێن سەرکێشێن کورد بۆ دەرڤە، ژلایێ رۆخساريێ (شەکلى)، ژبلى "ئەتاکیتان" هەما (ژ فهێتى) بەحس نەکین چێترە "هەمى ئەتاکیێن دپلۆماتیکێ ژ ئەلیفێ هەتا یێ دهێنە شکاندن"، بڕاستى ژ ڤى لایى بۆ مە و خەلکێ جیهانێ خوەیایە: کا ڕەوش چەوایە؟ چاڤێ خۆدێ ل مە کوردان و کارێ مەیێ دپلۆماتیکى و دپلۆماتیگەرێن مە بت!

دا د سەردێرەکێدا بەحس ل وى بەرهەمى مەزن یێ کارێ دپلۆماتیکێ ڕاستەقینە بکین: ئەنجامێن زۆر مەزن یێن ڕەنگڤەدانا خوەیا ئەرینى هەى ل سەر گەل و وەڵاتان، زۆر جاران وەڵاتەکێ ب شەڕى و جەنگێ نەکاریە بەرژەوەندیێن خوەیێن نەتەوەیی و پارچەیەکا ئاخا خوە ژ وەڵاتەکێ دن بپارێزت، لێ هەلبەت ب ڕێیا دپلۆماتێکى ئەو ئارمانج ب دەستڤە هاتیە، ل ڤێرێ یا یاشە ئەز بەحسێ پەرتۆکەکێ بکم نها یا ل بەر دەستێن منە، دانەرێ وێ پرۆفیسۆرێ کورد بسپۆرێ زانستێن سیاسى و سوسیۆلۆژى (د.مأمون محمد أمین زكي) یە، ئەوا ب ناڤێ (إنجازات العراق الدبلوماسیة أثناء العهد الملكي ، ١٩٢١-١٩٥٨) واتە: دەستکەفتیێن عیراقێ يێن دپلۆماسى ل سەردەمێ پادشاهیێ.

دا ڤەگەڕین ڤێرێ، ل کوردستانا، مە ناڤەندێن سیاسى و تا یێن ڕەوشەنبیرى رۆلێ دپلۆماتیکێ گەنجێ رۆحسڤک نوینەرێ کوریا ژیرێ ل کوردستانێ (جوی كوانگ ژين) دنیاسن، کا چەوان دخزمەتکرنا بەرژەوەندیێن وەڵاتێ خوەدا بوو ، یێن: سیاسى و ئابۆرى یێن ستراتیژى و یێن نها و هەتا یێن کەلتۆرێ کورى ژى.

بەلێ هەمبەر دپلۆماتیکا کوردى؛ ئۆمێدوارین کەسەک بشێت بۆ مە ڕەنگڤدانا سەرەدان و گەریانێن مەزنێن مە ئەوێن دەردەحەقێ واندا خەلکەکێ گۆتى: (چاڤێن زکڕەشان ب سەرکەفتنێن وان یێن دپلۆماتیکى ناڕابن) خویا بکن، کا ئایا ژ ئاستێ بەرژوەندیێن تایبەتێن کەسۆکى و حزبى دەربازبووینە، یان نە؟!، ئەرێ چەند ڕێکەفتنێن ئابۆرى واژۆ ل سەر هاتیە کرن و دێ کاریگەریا ئەرینى ل سەر ژیارا خەلکێ ڤێ هەرێما بەختڕەش هەبت، دێ مە ژ قەیرانێن هەژاریێ و یێن گاز و غاز و پانزینێ، سادترین مافێن هەر قەوارەکێ زیندار یێ ناڤی وى ئینسان قورتال کتن؟!

ئەم بەحسێ باندۆرەکا مەزنتر ناکین، چونکى ئەڤە 31 سالە هێشتا ئەم بچیکین و شیرى دخوین و ژ بۆ دەولەتداریێ ساڤاینە، لێ بۆ خرابکارى و چەپکرنێ بی گومان قارەمانین!